پرداخت دیه توسط عاقله
در این مقاله قصد داریم به شرایط و نحوه پرداخت دیه توسط عاقله بپردازیم
تعریف لغوی عاقله:
- عاقله در لغت
عاقله، مونّث عاقل از کلمه عقل است که در زبان عربی به معنای منع، حفظ و بستن می باشد. عاقله در لغت به معنی نگهدارنده و مواظبت کننده است.
- در اصطلاح فقهی
نزدیکان و خویشاوندان کسی هستند که مرتکب قتل غیر عمد و جرح مخصوص می شود که بایستی دیه آن قتل و جرح را بپردازند.
خویشانی که شرعاً عاقله نامیده می شوند؛ به ترتیب تقدم عبارتند از:
۱-خویشان پدر و مادری
۲-خویشان پدر
- در اصطلاح حقوق
و اما در اصطلاح حقوقی طبق مادۀ ۳۰۷ قانون مجازات اسلامی عبارت است از « بستگان ذکور (مذکر) نَسَبی پدر و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث به طوری که همه کسانی که حین الفوت می توانند ارث ببرند به صورت مساوی عهده دار پرداخت دیه خواهند بود
شرائط تحقق ضِمان عاقله
- عاقله باید بستگان پدر و مادری باشند، پس بستگان مادری از دایرۀ عاقله خارج هستند.
- عاقله باید مرد (ذکور) باشد.
- عاقله باید بالغ و رشید باشد پس صغیر جزء عاقله نیست.
- عاقله باید عاقل باشد پس مجنون جزء عاقله نیست.
- عاقله باید هنگام سر رسید اقساط دیه، دارا باشد پس معسر (ورشکسته) عاقله محسوب نمی شود.
- قتل خطاء محض با بیّنه، قسامه و علم قاضی ثابت گردد، اگر با اقرار جانی یا نکول او از قسم یا نکول او از قسامه ثابت شود، عاقله ضامن نیست.
- در دیه جراحت، اگر دیه بالاتر از موضحه باشد پس دیه جنایت پائین تر از موضحه بر عهدۀ جانی است.
حدود مسؤولیت عاقله
مواد ۳۰۵، ۳۰۶ و ۳۱۱ قانون مجازات اسلامی حدود مسئولیت عاقله را بیان می نماید که عبارتند از:
- دیه قتل خطاء محض.
- دیه جراحت (موضحه) و دیه جنایتهای زیادتر از آن به عهدۀ عاقله می باشد و دیه جراحتهای کمتر از آن به عهدۀ خود شخص جانی است.
- خسارت های حاصل از جنایت های خطائی محض از قتل تا موضحه (مادۀ ۳۱۱ قانون مجازات اسلامی) استثناء حکم مادۀ ۳۱۱ قانون مجازات اسلامی: در یک صورت ممکن است عاقله، عهده دار دیه جنایات خطائی کمتر از موضحه نیز باشد و آن در مورد سقط جنینی است که هنوز روح در آن دمیده نشده و با توجه به مراحل تکون جنینی، دیه آن کمتر از موضحه باشد.
- تبصرۀ ماده ۳۰۶ قانون مجازات اسلامی: جنایت عمد و شبه عمد نابالغ و دیوانه به منزلۀ خطاء محض بوده و بر عهدۀ عاقله می باشد. با توجه به حکم کلی تبصره مادۀ ۳۰۶ قانون مجازات اسلامی جنایت اطفال کمتر از موضحه نیز بر عهدۀ عاقله خواهد بود. (نظریۀ ۲۶۹/۷- ۱۸/۱/۱۳۷۵ ادارۀ حقوقی قوۀ قضائیه)
- دیه به ترتیب طبقات ارث بر عاقله توزیع می شود. مسئولیت عاقله فقط در مورد دیه باید اعمال شود و نسبت به اَرش موردی ندارد. (نظریۀ ۱۱۳۵/۷-۱۲/۵/۱۳۷۰ ادارۀ حقوقی قوۀ قضائیه
بیشتر بخوانید : قصاص قاتل مقتول و شرایط آن
حکم ضمان عاقله
اکثریت فقهای شیعه بر این عقیده هستند که عاقله ابتدا ضامن پرداخت دیه است پس بنابراین هم حکم وضعی و هم حکم تکلیفی شامل وی می شود، یعنی اگر عاقله دیه را نپردازد، نه تنها شرعاً حقی را ادا نکرده و فعل حرامی را مرتکب شده، بلکه بر ذِمّه اوست که دیه بپردازد و جانی در این موارد هیچ گونه مسؤولیتی ندارد و رجوع عاقله به جانی جایز نیست.
حکم مسئولیت عاقله از احکام اجتماعی و امضائی است نه تأسیسی بدین توضیح که زندگی اعراب جزیره العرب در زمان قبل از اسلام بر نظام قبیله ای استوار بوده، و مسئولیت شخصی در آن وجود نداشته؛ بلکه قبیله خود را مسئول می دانست و پرداخت دیه یکی از آن مسئولیت ها بود که بر حسب درجه نزدیکی و بستگی با مقتول، بین جمیع افراد قبیله توزیع می گردید، تا همه نفوس (مردم) قبیله آرامش یابند و به کسی ستم نرود.
پس از ظهور اسلام مسئولیت عاقله مورد تأیید و امضاء قرار گرفت و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) با تصرفاتی آن را اخلاقی تر و انسانی تر نمودند، امور جامعه نیز با آنها می گذشت
